Theo dự kiến, tháng 3/2024 được cho là thời điểm chính trị quan trọng của Ukraine khi nhiệm kỳ thứ nhất của tổng thống Zelensky bước vào giai đoạn kết thúc giữa lúc cuộc xung đột Nga-Ukraine vẫn diễn biến phức tạp. Trong đó, câu hỏi quan trọng được đặt ra là liệu Ukraine có thể thực thi các nguyên tắc nhà nước dân chủ như đã từng cam kết với phương Tây, nhất là trước thời hạn bầu cử tổng thống vào ngày 31/3/2024 ấn định bởi hiến pháp Ukraine. Với thực trạng trên, những khả năng và chủ trương chính sách của chính phủ Ukraine trong việc đưa ra giải pháp về vấn đề bầu cử có thể mang lại một số hàm ý địa chính trị và ý nghĩa nhất định đối với khu vực và với các nước có liên quan.
1. Những trở ngại trước thềm bầu cử tại Ukraine
Trong bối cảnh cuộc xung đột giữa Nga và Ukraine vẫn tiếp tục leo thang và xuất hiện nhiều yếu tố phức tạp,[1] thì những thay đổi trong nội bộ chính trị-xã hội của Ukraine, đặc biệt là vào thời điểm nhiệm kỳ của Tổng thống Volodymyr Zelensky sắp kết thúc, tiếp tục trở thành chủ đề thu hút sự quan tâm trên toàn thế giới. Tại Mục 1, Điều 17 quy định về Điều kiện Triệu tập và Tiến hành Bầu cử, Luật về Bầu cử Tổng thống tại Ukraine có nêu “Cuộc bầu cử thông thường của Tổng thống Ukraine sẽ được tiến hành vào Chủ nhật cuối cùng của tháng 10 năm thứ năm trong nhiệm kỳ của Tổng thống Ukraine”,[2] như vậy, thời điểm này sẽ rơi vào ngày 31/3/2024. Tuy nhiên, khả năng để Ukraine có thể tổ chức bầu cử tổng thống vào thời điểm trên được dự báo sẽ gặp phải nhiều khó khăn. Một trong những rào cản trực tiếp nhất chính là sự thiếu đồng thuận của quốc hội Ukraine trong việc dỡ bỏ tình trạng thiết quân luật hoặc đưa ra quyết định sửa đổi hiến pháp để cho phép tiến hành bầu cử. Vào cuối tháng 02/2022, thiết quân luật đã được chính phủ Ukraine xác lập nhằm đối phó với cuộc tấn công toàn diện từ quân đội Nga và sẽ được gia hạn mỗi 90 ngày bởi quyết định của quốc hội. Trong thời hạn hiệu lực của thiết quân luật, các cuộc bầu cử quốc hội và bầu cử tổng thống tại Ukraine sẽ không thể được tiến hành.[3] Hiện tại, tính từ tháng 02/2024, lệnh giới nghiêm tại Ukraine đã tiếp tục được gia hạn đến tháng 5/2024, đồng nghĩa với việc ông Zelensky sẽ tiếp tục vai trò tổng thống lâm thời của Ukraine đến khi được kế nhiệm một cách chính thức.[4]
Bên cạnh vấn đề pháp lý, sự e ngại của người dân và các nhà lập pháp Ukraine đối với cuộc bầu cử Ukraine cũng là một vấn đề đáng chú ý khác. Theo một cuộc khảo sát được tiến hành vào tháng 11/2023 bởi Viện nghiên cứu quốc tế về Xã hội học tại Kyiv (KIIS), khoảng 81% trong số những người Ukraine tham gia khảo sát nói rằng họ muốn bầu cử chỉ sau khi chiến tranh kết thúc.[5] Tương tự, nhiều nghị sĩ Ukraine cũng bày tỏ quan điểm phản đối việc tiến hành việc bầu cử trong thời chiến, bởi các lý do như việc các địa điểm bầu cử có thể bị tấn công, không đảm bảo về mặt an ninh và lãng phí nguồn lực quốc gia.[6] Đồng thời, hơn 100 tổ chức phi chính phủ cũng đưa ra tuyên bố chung vào tháng 9/2023 rằng tổ chức một cuộc bầu cử tổng thống là “cực kỳ nguy hiểm” và sẽ dẫn đến “mất tính hợp pháp của cả quá trình bầu cử và cả của các cơ quan dân cử”. Việc tổ chức bầu cử bị cấm trong tình trạng thiết quân luật, từ đó, có thể dẫn đến khả năng cao về “sự mất ổn định đáng kể của nền chính trị quốc gia”.[7] Một báo cáo của Trung tâm nghiên cứu Razumkov (2023) ghi nhận 93% trong số người được hỏi tin tưởng ở Lực lượng Vũ trang Ukraine, cao hơn cả mức 80% của ông Zelensky. Điều này cho thấy tại các quốc gia trong giai đoạn chiến tranh như Ukraine, sự ủng hộ nhất thời của người dân đối với quân đội thường áp đảo các tổ chức và ứng viên dân sự (Ngân hàng Quốc gia Ukraine, Chính phủ Ukraine, Ủy viên Nhân quyền Verkhovna Rada, lần lượt theo tỷ lệ là 48%, 52% và 34%), trong khi những chủ thể/thiết chế này trong thời bình vốn được xem là phù hợp hơn đối với một nhà nước dân chủ.[8]
Ngoài ra, việc đảm bảo tính hiệu quả của cuộc bầu cử đã trở thành một thách thức lớn khi ít nhất 11 triệu người Ukraine đã phải sơ tán khắp nơi trong và ngoài nước, trong khi nhiều công dân Ukraine khác vẫn đang mắc kẹt tại khu vực chiến sự hay khu vực chiếm đóng của quân đội Nga.[9] Về mặt tài chính, thách thức rõ ràng nhất là sự thiếu hụt về nguồn tiền, bởi phần lớn ngân quỹ quốc gia đều đã tập trung cho cuộc chiến. Tổng thống Zelensky cũng nhận định rằng các nước đồng minh của Ukraine có thể sẽ phải tài trợ ít nhất 120 triệu Euro để giúp nước này triển khai các trạm bỏ phiếu, đồng thời cung cấp thêm lực lượng quan sát viên.[10] Tuy vậy, trong bài phát biểu trực tuyến vào tháng 11/2023, tổng thống Ukraine đã lên tiếng phủ nhận việc nước này sẽ tổ chức bầu cử trong thời chiến, ông cũng nhấn mạnh về trở ngại trong việc đảm bảo an ninh cho cuộc bầu cử trong thời chiến cũng như sự mất ổn định chính trị của Ukraine trước mỗi cuộc bầu cử.[11]
2. Chủ trương điều chỉnh chính sách của Ukraine về vấn đề bầu cử
Với bối cảnh tình hình an ninh vẫn có chiều hướng diễn biến phức tạp, Ukraine có thể sẽ trở thành một tiền lệ quan trọng trong việc xây dựng và thực thi nhà nước dân chủ theo mô hình phương Tây. Các chuyên gia chính trị và nhà quan sát phương Tây đã không ngừng nhấn mạnh tính thiết yếu của việc đưa ra giải pháp bầu cử gắn liền với sự tồn tại của nhà nước dân chủ tại Ukraine. Theo nhà nghiên cứu chính trị người Ukraine Volodymyr Fesenko, bầu cử đã trở thành vấn đề “sớm hay muộn” và nếu sự quan tâm của công chúng đủ cao xen lẫn với triển vọng kết thúc chiến tranh càng mờ nhạt, các cuộc tranh luận về tổ chức bầu cử sẽ mở rộng từ xã hội đến quốc hội Ukraine, thì việc sửa đổi luật là có thể xảy ra.[12] Tương tự, theo Sam van der Staak, Giám đốc văn phòng Châu Âu, thuộc Viện nghiên cứu Hỗ trợ Bầu cử và Dân chủ Quốc tế, Ukraine cần phải nhanh chóng đưa ra quyết định chiến lược bởi các tiêu chuẩn của phương Tây về xác lập và công nhận các nhà nước dân chủ sẽ không thay đổi.[13] “Tình hình an ninh Ukraine có thể chưa phù hợp để tiến hành bầu cử nhưng đến nay người dân hoàn toàn tự do tranh luận để có thể đi đến một giải pháp cụ thể, điều này cho thấy sự coi trọng nền dân chủ của Ukraine”, Bộ trưởng Quốc phòng Hà Lan Kajsa Ollongren nhận định.[14]
Bên cạnh đó, thực thi dân chủ nói chung và bầu cử dân chủ nói riêng tại Ukraine cũng trở thành một vấn đề gắn liền với cuộc xung đột Ukraine-Nga, nhất là khi các giá trị dân chủ được xem là phương tiện để đảm bảo tính chính thống và sự ủng hộ trong và ngoài nước của chính quyền Ukraine trong cuộc chiến ngày càng khắc nghiệt đối với quân đội Nga. Theo Marcin Walecki thuộc Viện Dân chủ Quốc gia (tổ chức phi chính phủ được Mỹ và Anh hậu thuẫn), tổ chức thực thi dân chủ là con đường thiết yếu để Ukraine chống lại các luận điểm công kích có thể có của Nga, nhất là khi Nga đã và đang tiến vào cuộc bầu cử tổng thống vào nửa đầu năm 2024.[15] Tại Ukraine, công chúng cũng ngày càng bày tỏ sự quan tâm về việc cần có một giải pháp cụ thể cho Cuộc bầu cử Tổng thống trong thời chiến.
Một cuộc thăm dò của Viện Cộng hòa Quốc tế (IRI) vào tháng 10/2023 cho thấy hơn 60% số người được hỏi trả lời rằng họ ủng hộ việc tổ chức bầu cử chỉ sau khi chiến tranh kết thúc. Kết quả công bố được thực hiện vào tháng 9 đã được công bố vào ngày 26 tháng 10. Tuy nhiên, trong một nhóm lựa chọn tiến hành bầu cử, có 20% số người được hỏi đồng ý rằng, ngay cả khi tình trạng chiến tranh, các cuộc bầu cử tổng thống vẫn nên được tổ chức ở Ukraine, 39% cho rằng nên tiến hành bầu cử quốc hội, 15% người tham gia khảo sát ủng hộ việc tổ chức các cuộc bầu cử ở cấp địa phương.[16]
Tháng 11/2023, Quốc hội Ukraine đã họp và thông qua quyết định cụ thể đầu tiên liên quan đến vấn đề bầu cử. Trong đó, các đảng phái chính trị tại Ukraine đã ký tuyên bố chung về việc trì hoãn bầu cử quốc gia cho đến sau khi thiết quân luật chính thức hết hiệu lực.[17] Ngoài ra, các bên cũng đã đồng thuận về việc soạn thảo một đạo luật đặc biệt nhằm tiến hành cuộc bầu cử đầu tiên sau chiến tranh, sẽ diễn ra không sớm hơn sáu tháng sau khi bãi bỏ thiết quân luật.[18] Điều này đồng nghĩa với việc chính phủ Ukraine đã đồng thuận trì hoãn bầu cử cho đến khi chiến tranh kết thúc hoặc thực trạng an ninh quốc gia có thể được đảm bảo một cách lâu dài. Thông qua quyết định này, Ukraine có thể đã thể hiện sự ưu tiên đối với mục tiêu tổ chức một cuộc bầu cử có thể thỏa mãn các tiêu chí thực thi dân chủ mà Ukraine đã và đang tham khảo từ các nước phương Tây.
3. Một số kết luận về chính sách bầu cử của Ukraine năm 2024
Cho đến cuối tháng 3/2024, chính phủ Ukraine vẫn chưa có những động thái hay chính sách cập nhật nào khác liên quan đến vấn đề bầu cử. Điều này có thể càng thể hiện rõ chủ trương nhất quán của nước này nhằm thực thi quyết định trì hoãn bầu cử được quốc hội đưa ra vào cuối năm 2023. Theo đó, một số kết luận cơ bản có thể được rút ra theo sau chủ trương của chính phủ Ukraine: (1) Tình hình chiến sự giữa Ukraine và Nga tiếp tục có diễn biến phức tạp, các điều kiện về an ninh và tính minh bạch cho bầu cử vẫn chưa thể được đảm bảo; (2) Giới chính trị gia Ukraine đã và đang thực hiện các cam kết và quyết định được quốc hội thông qua vào tháng 11/2023 và vấn đề bầu cử chưa là chương trình nghị sự ưu tiên; (3) Với việc quốc hội Ukraine không tách biệt vấn đề bầu cử với rào cản thiết quân luật, chính phủ nước này có thể vẫn để ngỏ khả năng xây dựng một chính phủ thời chiến nhằm thích ứng với trường hợp chiến tranh có thể kéo dài.
Theo đó, chính phủ và nội các của Tổng thống Zelensky có thể tiếp tục được duy trì (với một số thay đổi nhất định) trong suốt thời kỳ xung đột quân sự Ukraine-Nga. Do đó, chủ trương đối ngoại và mục tiêu chiến sự của Ukraine nhất thời sẽ không gặp phải những thay đổi mang tính căn bản hay những bất định phát sinh liên quan đến vấn đề bầu cử chính trị. Điều này có thể đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và triển khai cách tiếp cận nhất quán của các quốc gia đối với Ukraine lẫn với Nga, đồng thời có thể đóng vai trò xúc tiến các quốc gia liên quan đi đến những đồng thuận ngoại giao quan trọng đối với cuộc xung đột.
Lê Hoàng Đăng Khoa
Tài liệu tham khảo:
[1] Cuộc chiến giữa Nga – Ukraine được cho rằng có thể dẫn đến cuộc chiến tranh toàn diện ở châu Âu. Ngoài ra, cuộc chiến này đã gây ra cuộc khủng hoảng sâu sắc nhất trong quan hệ giữa Nga với phương Tây kể từ cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba năm 1962. Tổng thống Vladimir Putin đã cảnh báo rằng phương Tây có nguy cơ kích động một cuộc chiến tranh hạt nhân nếu gửi quân tới Ukraine. Theo Reuters. (7 March, 2024). Senior Russian officer warns Ukraine conflict could escalate into full-scale war in Europe. https://reuters.com/world/europe/senior-russian-officer-warns-ukraine-conflict-could-escalate-into-full-scale-war-2024-03-07/
[2] Trích Điều 103 theo Hiến pháp Ukraine (bổ sung, sửa đổi vào năm 2019).
[3] Marsden, Harriet (2023). A Ukraine election in 2024: how it would work. The Week. https://theweek.com/politics/a-ukraine-election-in-2024-how-it-would-work. Truy cập ngày 25/03/2024.
[4] Trích điều 108 theo Hiến pháp Ukraine (bổ sung, sửa đổi vào năm 2019).
[5] When elections should be held, attitudes towards online voting and attitudes towards possible restrictions on citizens’ rights: Results of a telephone survey conducted on September 30-october 11, 2023. KIIS. https://kiis.com.ua/?lang=eng&cat=reports&id=1309&page=1
[6] Abdurasulov, Abdujalil (2023). Ukraine war: Fierce row erupts over 2024 election. BBC News. https://www.bbc.com/news/world-europe-67440357. Truy cập ngày 25/03/2024.
[7] (2023). Ukrainian Civil Society is Against Holding Elections During War. Opora Ukraine. https://www.oporaua.org/en/vybory/ukrainian-civil-society-is-against-holding-elections-during-war-24904. Truy cập ngày 25/03/2024
[8] Citizens’ assessment of the situation in the country, trust in social institutions, politicians, officials and public figures, attitude to certain initiatives of the authorities (July, 2023). Razumkov Center. https://razumkov.org.ua/en/sociology/press-releases/citizens-assessment-of-the-situation-in-the-country-trust-in-social-institutions-politicians-officials-and-public-figures-attitude-to-certain-initiatives-of-the-authorities-july-2023. Truy cập ngày 26/03/2024.
[9] Marsden, Harriet (2023). A Ukraine election in 2024: how it would work. The Week. https://theweek.com/politics/a-ukraine-election-in-2024-how-it-would-work. Truy cập ngày 25/03/2024.
[10] Marsden, Harriet (2023). A Ukraine election in 2024: how it would work. The Week. https://theweek.com/politics/a-ukraine-election-in-2024-how-it-would-work. Truy cập ngày 25/03/2024.
[11] Радио Свобода (2023). «Вибори не на часі» – Зеленський прокоментував заяви про можливість виборів у 2024 році. https://www.radiosvoboda.org/a/news-zelenskyj-vybory-ne-na-chasi/32673549.html. Truy cập ngày 26/03/2024.
[12] Melkozerova, Veronika (2023). Ukraine’s democratic dilemma: When to hold elections. The Politico EU. https://www.politico.eu/article/ukraine-war-democracy-dilemma-elections/. Truy cập ngày 26/03/2024.
[13] Melkozerova, Veronika (2023). Ukraine’s democratic dilemma: When to hold elections. The Politico EU. https://www.politico.eu/article/ukraine-war-democracy-dilemma-elections/. Truy cập ngày 26/03/2024.
[14] Melkozerova, Veronika (2023). Ukraine’s democratic dilemma: When to hold elections. The Politico EU. https://www.politico.eu/article/ukraine-war-democracy-dilemma-elections/. Truy cập ngày 26/03/2024.
[15] Marsden, Harriet (2023). A Ukraine election in 2024: how it would work. The Week. https://theweek.com/politics/a-ukraine-election-in-2024-how-it-would-work. Truy cập ngày 25/03/2024.
[16] Радио Свобода (2023). Опитування: більшість українців виступають за проведення виборів після завершення війни. https://www.radiosvoboda.org/a/news-ukraintsi-provedennia-vyboriv/32655485.html. Truy cập ngày 26/03/2024.
[17] Shumilin, Oleksandr & Romanenko, Valentyna (2023). Ukraine’s political parties agree to postpone elections until after the war. Ukrainska Pravda. https://www.pravda.com.ua/eng/news/2023/11/30/7431116/. Truy cập ngày 26/03/2024.
[18] Quốc hội Ukraine (2023). Tuyên bố chung Đối thoại Jean Monnet lần thứ Chín. Verkhovna Rada Ukraine. https://www.rada.gov.ua/uploads/documents/74725.pdf. Truy cập ngày 26/03/2024.
